Het panopticon is een disciplinair concept dat tot leven wordt gebracht in de vorm van een centrale uitkijktoren die in een cirkel van gevangeniscellen is geplaatst.

Vanaf de toren , een bewaker kan elke cel en elke gevangene zien, maar de gevangenen kunnen niet in de toren kijken. Gevangenen zullen nooit weten of ze wel of niet in de gaten worden gehouden.

Dit werd geïntroduceerd door de Engelse filosoof Jeremy Bentham. Het was een uiting van zijn overtuiging dat macht zichtbaar en oncontroleerbaar moet zijn. Door dit schijnbaar constante toezicht geloofde Bentham dat alle groepen in de samenleving konden worden veranderd. De moraal zou worden hervormd, de gezondheid behouden, de industrie gestimuleerd, enzovoort – ze waren allemaal onderhevig aan observatie.

Denk aan de laatste keer dat je aan het werk was en je baas binnenkwam. Ben je overeind gekomen en harder gewerkt in hun aanwezigheid? Stel je nu voor dat ze altijd in de kamer waren. Ze zouden niet de hele tijd naar je kijken, maar je zou weten dat ze er waren. Dit is de kracht van constant toezicht – en de kracht van het panopticon.

Foucault over het panopticon

De Franse filosoof Michel Foucault was een uitgesproken criticus van het panopticon. Hij voerde aan dat het uiteindelijke doel van het panopticon is om bij de gevangenen een staat van bewuste zichtbaarheid te creëren. Dit verzekert de automatische werking van het vermogen. Voor hem is deze vorm van opsluiting een “wrede, ingenieuze kooi”.

Foucault vergelijkt deze disciplinaire observatie ook met een middeleeuws dorp in quarantaine. Om de pest uit te roeien, moeten ambtenaren iedereen strikt scheiden en patrouilleer door de straten om ervoor te zorgen dat dorpelingen hun huizen niet verlaten en ziek worden. Als dorpelingen buiten worden betrapt, is de doodstraf.

In het dorp van Foucault zorgt constant toezicht – of het idee van constant toezicht – voor regelgeving zelfs in de kleinste details van het dagelijks leven, noemt Foucault dit een ‘disciplineblokkade’. Vergelijkbaar met een kerker waar elke gevangene wordt afgezonderd, kan de toegediende discipline absoluut zijn in zaken van leven of dood.

Aan de andere kant benadrukt Bentham de macht van de panopticon als een ‘nieuwe manier om de geest boven de geest te krijgen Door dit isolement binnen een blokkade op te heffen, wordt de discipline een zelf-propagerend mentaal mechanisme door zichtbaarheid.

Het panopticon vandaag: data

Tegenwoordig is de kans groter dat we panoptiek identificeren in nieuwe technologieën dan in gevangenistorens Filosoof en psychologe Shoshanna Zuboff benadrukt wat zij “surveillance-kapitalisme” noemt. Foucault voerde aan dat de ‘ingenieuze’ panoptische bewakingsmethode kan worden gebruikt voor disciplinaire methoden, en Zuboff suggereert dat deze ook kan worden gebruikt voor marketing.

Bezorgdheid over dit soort bewaking gaat terug tot het begin van de opkomst van personal computers aan het eind van de jaren 80. Zuboff schetste de rol van de pc als een “informatiepanopticon” dat de hoeveelheid werk kan volgen die door een individu wordt voltooid.

Vandaag lijkt dit meer van toepassing. Werkgevers kunnen programma’s krijgen om heimelijk de toetsaanslagen van thuiswerkend personeel bij te houden om er zeker van te zijn dat ze echt hun uren besteden. Ouders kunnen software krijgen om het gsm-gebruik van hun kinderen te volgen. Overheden over de hele wereld nemen wetten aan om internetgegevens te verzamelen over mensen die ervan worden verdacht terreuraanslagen te plannen. Zelfs OV-kaarten kunnen worden gebruikt om fysieke bewegingen van burgers in de gaten te houden.

Dit soort monitoring en gegevensverzameling is in het bijzonder analoog aan het panopticon omdat het een eenrichtingsverkeer is. Wanneer u achter uw computer zit, op internet surft, door uw nieuwsfeed scrolt en video’s bekijkt, wordt er informatie verzameld en naar uw internetprovider gestuurd.

In dit scenario is de computer het panopticon van Bentham toren. En u bent het onderwerp waarvan informatie wordt geëxtraheerd. Aan de andere kant van de lijn wordt niets gecommuniceerd, geen informatie onthuld. Uw online gedrag en acties zijn altijd te zien, maar u ziet nooit de waarnemer.

De Europese Unie heeft hierop gereageerd met een nieuwe verordening, bekend als “het recht op uitleg”. Hierin staat dat gebruikers recht hebben om uitleg te vragen over hoe algoritmen beslissingen nemen. Op deze manier kunnen ze de genomen beslissing aanvechten of een weloverwogen keuze maken om zich af te melden.

Op deze nieuwe manieren blijft het panopticon van Bentham werken en onze samenleving beïnvloeden . Gebrek aan transparantie en eenrichtingscommunicatie is vaak verontrustend, vooral als je erover nadenkt door een lens van controle.

Maar nogmaals, je zou ook kunnen argumenteren om ervoor te zorgen dat een samenleving functioneert, het is nuttig om mensen te volgen en te beïnvloeden om te doen wat goed en juist wordt geacht.