Het was een officiële feestdag die rond 25 december in het ouderlijk huis werd gevierd. Een tijd van feesten, goede wil, vrijgevigheid voor de armen, het uitwisselen van geschenken en het versieren van bomen. Maar het was geen kerst. Dit was Saturnalia, het heidense Romeinse winterzonnewendefestival. Maar was Kerstmis, het populairste festival van het westerse christendom, afgeleid van de heidense Saturnalia?

De dichter Gaius Valerius Catullus uit de eerste eeuw na Christus beschreef Saturnalia als ‘de beste tijden’: kledingvoorschriften waren ontspannen, kleine geschenken zoals zoals poppen, kaarsen en gekooide vogels werden uitgewisseld.

Saturnalia zag de omkering van sociale rollen. Van de rijken werd verwacht dat ze de maandhuur betaalden voor degenen die het niet konden betalen, meesters en slaven om kleren te ruilen. Familiehuishoudens gooiden dobbelstenen om te bepalen wie de tijdelijke Saturnaliaanse monarch zou worden. De dichter Lucianus van Samosata (120-180 n.Chr.) Heeft de god Cronos (Saturnus) in zijn gedicht Saturnalia gezegd:

‘Tijdens mijn week is uitgesloten: geen zaken toegestaan. Drinken en dronken zijn, lawaai en dobbelspellen, benoeming van koningen en feesten met slaven, naakt zingen, klappen… af en toe een duik van gekurkte gezichten in ijskoud water – dat zijn de functies die ik voorzit. ‘

Saturnalia is ontstaan als een boerenfestival om het einde van het herfstplantseizoen te markeren ter ere van Saturnus (satus betekent zaaien). Talrijke archeologische vindplaatsen uit de Romeinse kustprovincie Constantijn, nu in Algerije, tonen aan dat de cultus van Saturnus daar bleef bestaan tot het begin van de derde eeuw na Christus.

Saturnalia groeide in duur en verhuisde naar steeds latere datums onder de Romeinse tijd. periode. Tijdens het bewind van keizer Augustus (63 v.Chr. – 14 n.Chr.) Was het een tweedaagse aangelegenheid die begon op 17 december. Tegen de tijd dat Lucian de festiviteiten beschreef, was het een zevendaags evenement. Veranderingen in de Romeinse kalender verschoven de climax van Saturnalia naar 25 december, rond de tijd van de winterzonnewende.

Al in 217 v.Chr. Waren er openbare Saturnalia-banketten. De Romeinse staat annuleerde executies en zag af van het verklaren van de oorlog tijdens het festival. Heidense Romeinse autoriteiten probeerden Saturnalia in te perken; Keizer Caligula (12-41 n.Chr.) Probeerde het te beperken tot vijf dagen, met weinig succes.

Keizer Domitianus (51-96 n.Chr.) Heeft mogelijk de datum van Saturnalia veranderd in 25 december in een poging zijn gezag te doen gelden . Hij beteugelde Saturnalia’s subversieve neigingen door het te markeren met openbare evenementen onder zijn controle. De dichter Statius (45-95 n.Chr.) Beschrijft in zijn gedicht Silvae het weelderige banket en amusement dat Domitianus voorzat, inclusief spelen die werden geopend met snoep, fruit en noten die op de menigte werden overgoten en met vluchten van flamingo’s die boven Rome werden vrijgelaten. Voorstellingen met vechtende dwergen en gladiatorenvrouwen werden voor het eerst verlicht tot in de nacht.

De bekering van keizer Constantijn tot het christendom in 312 na Christus maakte een einde aan de Romeinse vervolging van christenen en begon met het keizerlijke beschermheerschap van de christelijke kerken. Maar het christendom werd niet van de ene op de andere dag de officiële religie van het Romeinse Rijk. Dr. David Gwynn, docent oude en laatantieke geschiedenis aan Royal Holloway, University of London, zegt dat, naast christelijke en andere heidense festivals, ‘de Saturnalia werden gevierd in de eeuw daarna’.

De dichter Ambrosius Theodosius Macrobius schreef nog een Saturnalia, waarin hij een banket van heidense literaire beroemdheden in Rome tijdens het festival beschreef. Classicisten dateren het werk tussen 383 en 430 na Christus, dus het beschrijft een Saturnalia die leeft en goed leeft onder christelijke keizers. De christelijke kalender van Polemius Silvus, geschreven rond 449 n.Chr., Vermeldt Saturnalia en vermeldt dat ‘het vroeger de god Saturnus’ eerde. Dit suggereert dat het tegen die tijd gewoon weer een populair carnaval was geworden.

Kerstmis begon blijkbaar – net als Saturnalia – in Rome en verspreidde zich naar het oostelijke Middellandse Zeegebied. De vroegst bekende verwijzing ernaar ter herdenking van de geboorte van Christus op 25 december staat in de Roman Philocalian kalender van 354 na Christus. Provinciale schisma’s resulteerden al snel in verschillende christelijke kalenders. De orthodoxe kerk in de oostelijke (Byzantijnse) helft van het Romeinse rijk stelde de datum van Kerstmis vast op 6 januari en herdenkt tegelijkertijd de geboorte van Christus, de doop en het eerste wonder.

Saturnalia heeft een rivaliserende kanshebber als de voorloper van Kerstmis : het festival van dies natalis solis invicti, ‘verjaardag van de onoverwonnen zon’. De Filocaliaanse kalender vermeldt ook dat 25 december een Romeinse burgerlijke feestdag was ter ere van de cultus van sol invicta. Met zijn oorsprong in Syrië en de monotheïstische cultus van Mithras, heeft sol invicta zeker overeenkomsten met de aanbidding van Jezus. De cultus werd in het rijk in 274 geïntroduceerd door keizer Aurelianus (214-275), die er in feite een staatsgodsdienst van maakte door het embleem op Romeinse munten te zetten.

Sol invicta slaagde vanwege zijn vermogen om aspecten van Jupiter en andere goden te assimileren in zijn figuur van de Zonnekoning, als weerspiegeling van de absolute macht van ‘goddelijke’ keizers. Maar ondanks pogingen van latere heidense keizers om Saturnalia te beheersen en het festival op te nemen in de officiële cultus, leek de sol invicta erg veel op de oude Saturnalia. Constantijn, de eerste christelijke keizer, groeide op in de sol invicta-cultus, in wat toen al een overwegend monotheïstisch rijk was: ‘Het is daarom mogelijk’, zegt dr.Gwynn, ‘dat Kerstmis bedoeld was om dit festival te vervangen in plaats van Saturnalia. . ‘

Gwynn concludeert:’ De meerderheid van de moderne geleerden zou terughoudend zijn in het aanvaarden van enig nauw verband tussen de Saturnalia en de opkomst van de christelijke kerst. ‘

Vrome christenen zullen gerustgesteld worden. om te leren dat de datum van Kerstmis afkomstig kan zijn van concepten in het jodendom die de tijd van de dood van profeten in verband brengen met hun conceptie of geboorte. Hieruit extrapoleerden vroege kerkelijke getallenkrakers dat de negen maanden van Maria’s zwangerschap volgend op de Aankondiging op 25 maart een datum van 25 december zouden opleveren voor de geboorte van Christus.