De protestantse reformatie was de 16e-eeuwse religieuze, politieke, intellectuele en culturele omwenteling die het katholieke Europa versplinterde en de structuren en overtuigingen instelde die het continent in de moderne tijd zouden definiëren . In Noord- en Midden-Europa betwistten hervormers zoals Maarten Luther, Johannes Calvijn en Hendrik VIII het pauselijk gezag en twijfelden aan het vermogen van de katholieke kerk om de christelijke praktijk te definiëren. Ze pleitten voor een religieuze en politieke herverdeling van de macht in handen van bijbel- en pamfletlezende pastoors en prinsen. De verstoring veroorzaakte oorlogen, vervolgingen en de zogenaamde contrareformatie, de vertraagde maar krachtige reactie van de katholieke kerk op de protestanten.
Dateren van de Reformatie
Historici dateren meestal het begin van de Protestantse Reformatie tot de publicatie in 1517 van Martin Luther’s “95 stellingen”. Het einde kan overal worden geplaatst, van de Vrede van Augsburg van 1555, die het naast elkaar bestaan van katholicisme en lutheranisme in Duitsland mogelijk maakte, tot het Verdrag van Westfalen van 1648, dat een einde maakte aan de Dertigjarige Oorlog. De belangrijkste ideeën van de Reformatie – een oproep tot de kerk zuiveren en de overtuiging dat de Bijbel, en niet de traditie, de enige bron van spiritueel gezag zou moeten zijn – zelf niet nieuw waren. Luther en de andere hervormers waren echter de eersten die vakkundig de kracht van de drukpers gebruikten om hun ideeën te geven een breed publiek.
The Reformation: Germany and Lutheranism
Maarten Luther (1483-1546) was een Augustijner monnik en universitair docent in Wittenberg toen hij zijn “95 stellingen” componeerde, die protesteerde tegen de verkoop door de paus van uitstel van boete of aflaten. Hoewel hij had gehoopt de vernieuwing van binnenuit de kerk te stimuleren, werd hij in 1521 voor de Rijksdag van Worms ontboden en geëxcommuniceerd. Onder de bescherming van Friedrich, keurvorst van Saksen, vertaalde Luther de Bijbel in het Duits en zette hij zijn productie van lokale pamfletten voort.
Toen Duitse boeren, gedeeltelijk geïnspireerd door Luthers bekrachtigende ‘priesterschap van alle gelovigen’, in 1524 in opstand kwamen, Luther koos de kant van de Duitse vorsten. Tegen het einde van de Reformatie was het lutheranisme de staatsgodsdienst geworden in een groot deel van Duitsland, Scandinavië en de Baltische staten.
De Reformatie: Zwitserland en het Calvinisme
De Zwitserse Reformatie begon in 1519 met de preken van Ulrich Zwingli, wiens leringen grotendeels parallel liepen aan die van Luther. In 1541 werd Johannes Calvijn, een Franse protestant die het voorgaande decennium in ballingschap had doorgebracht om zijn ‘Instituten van de Christelijke Religie’ te schrijven, uitgenodigd om zich in Genève te vestigen en zijn gereformeerde leer – die de nadruk legde op Gods macht en het voorbestemde lot van de mensheid – in praktijk. Het resultaat was een theocratisch regime van afgedwongen, sobere moraal.
Calvijns Genève werd een broeinest voor protestantse ballingen, en zijn doctrines verspreidden zich snel naar Schotland, Frankrijk, Transsylvanië en de Lage Landen, waar het Nederlandse calvinisme een religieus en economische kracht voor de komende 400 jaar.
The Reformation: England and the “Middle Way”
In Engeland begon de Reformatie met Henry VIII’s zoektocht naar een mannelijke erfgenaam. Toen paus Clemens VII weigerde Henry’s huwelijk met Catharina van Aragon te annuleren zodat hij kon hertrouwen, verklaarde de Engelse koning in 1534 dat hij alleen zou moeten de uiteindelijke autoriteit zijn in zaken die betrekking hebben op de Engelse kerk. Henry ontbond de Engelse kloosters om hun rijkdom te confisqueren en probeerde de Bijbel in de handen van het volk te leggen. Vanaf 1536 moest elke parochie een exemplaar hebben.
Na Henry’s dood neigde Engeland tijdens Edward VI’s naar het door Calvinistisch doordrenkte protestantisme regeerperiode van zes jaar en onderging vervolgens vijf jaar reactionair katholicisme onder Mary I. In 1559 nam Elizabeth I de troon over en wierp tijdens haar 44-jarige regering de Kerk van Engeland als een ‘middenweg’ tussen calvinisme en katholicisme, met de volkstaal aanbidding en een herzien Book of Common Prayer.
De contrareformatie
De katholieke kerk reageerde traag in het systematisch reageren op de theologische en publicitaire innovaties van Luther en de andere hervormers. Het Concilie van Trente, dat af en toe bijeenkwam van 1545 tot 1563, formuleerde het antwoord van de Kerk op de problemen die de reformatie veroorzaakten en op de hervormers zelf.
De katholieke kerk van de contrareformatie groeide meer. spiritueel, meer geletterd en hoger opgeleid. Nieuwe religieuze ordes, met name de jezuïeten, combineerden een rigoureuze spiritualiteit met een wereldwijd gericht intellectualisme, terwijl mystici zoals Teresa van Avila nieuwe passie in de oudere ordes injecteerden. Inquisities, zowel in Spanje als in Rome, werden gereorganiseerd om de dreiging van protestantse ketterij te bestrijden.
De nalatenschap van de Reformatie
Samen met de religieuze gevolgen van de Reformatie en Contrareformatie en blijvende politieke veranderingen.De nieuwe religieuze en politieke vrijheden van Noord-Europa brachten hoge kosten met zich mee, met decennia van opstanden, oorlogen en bloedige vervolgingen. Alleen al de Dertigjarige Oorlog heeft Duitsland misschien 40 procent van de bevolking gekost.
Maar de positieve gevolgen van de Reformatie zijn terug te zien in de intellectuele en culturele bloei die ze aan alle kanten van het schisma inspireerde – in de versterkte universiteiten van Europa, de lutherse kerkmuziek van JS Bach, de barokke altaarstukken van Pieter Paul Rubens en zelfs het kapitalisme van Nederlandse calvinistische kooplieden.
